Jadąc z Sejn najkrótszą drogą do Druskiennik, mijamy miasteczko Leipalingis. Leipalingis… to przecież przedwojenne Lejpuny. A skoro tak, to powinien tu stać pałac Kruszewskich. I stoi. Wprawdzie niezamieszkany i nieco podniszczony, ale zachowany, z widocznymi na ścianach śladami prowadzonego remontu.

Pałac Kruszewskich - elewacja frontowa

W końcu XV wieku dobra Lejpuny, noszące wówczas nazwę Lejpuniki, były królewszczyzną oddaną przez Aleksandra Jagiellończyka w dożywotnią dzierżawę koniuszemu smoleńskiemu Iwanowi Fedorowiczowi Pluskowowi. Po jego śmierci majątek ten otrzymał w 1508 roku od króla Zygmunta I wojewoda witebski, Jan Sapieha (1477-1546) herbu Lis, żonaty z Hanną ks. Sanguszkówną (1496-1561) herbu Pogoń Litewska. Po śmierci męża w 1546 roku księżna Hanna z Sanguszków Sapiehowa została właścicielką tych dóbr, przekazując je na trzy lata przed swoją śmiercią w 1561 roku synowi Pawłowi (1523-1580), kasztelanowi kijowskiemu, żonatemu z Hanną Chodkiewiczówną (1540-1595) herbu Kościesza. Jego starszy o rok brat , Jan Sapieha (1522-1580), starosta drohicki, uważał, że to jemu należy się lejpunicki majątek i po śmierci matki odebrał go młodszemu bratu.  Na ten gwałt zareagował król Zygmunt August i początkowo kazał zwrócić zabrany siłą majątek, ale później spowodował, że został on podzielony po równej części między trzech braci, bowiem oprócz Jana i Pawła żył jeszcze Michał Sapieha (1527-1591), sekretarz królewski. Był jeszcze jeden ich brat, Łukasz, ale zmarł on w 1547 roku. W 1567 roku Paweł Sapieha spłacił pozostałych braci i został jedynym panem na Lejpunikach, które zapisał w testamencie swojej żonie, Hannie z Chodkiewiczów, ona zaś przekazała je później ich synowi, Janowi Piotrowi (1569-1611), rotmistrzowi królewskiemu i staroście uświatskiemu, który miał za żonę Zofię Wejherównę (1580-1631) herbu własnego. Spośród siedmiorga swoich dzieci Jan Piotr wybrał na dziedzica Lejpunik, które już chyba wtedy zmieniły nazwę na Lejpuny, Pawła Jana (1609-1665), hetmana wielkiego litewskiego, ożenionego po raz pierwszy z Zofią Zenowiczówną (1615-1639) herbu Zenowicz, po raz drugi z Anną Kopciówną (1620-1707) herbu Kroje. On z kolei przekazał lejpuński majątek synowi z drugiego małżeństwa, Kazimierzowi Janowi (1637-1720), który podobnie jak ojciec był hetmanem wielkim litewskim, a ożenił się trzykrotnie – po raz pierwszy z Katarzyną Hlebowiczówną (1641-1695) herbu Leliwa, po raz drugi z Teresą Korwin-Gosiewską(1645-1708) herbu Ślepowron, a po raz trzeci z Antoniną Sybillą Waldstein-Arnauh (1720-1779) herbu de Waldstein. Syn Kazimierza Jana z pierwszego małżeństwa, Aleksander Paweł (1672-1734), marszałek wielki litewski, żonaty z Marią Katarzyną de Béthune (1677-1722) był kolejnym dziedzicem Lejpun, a przekazał je nie jednemu, lecz dwom synom: Józefowi Stanisławowi (1708-1754), biskupowi koadiutorowi wileńskiemu oraz Michałowi Antoniemu (1711-1760), wojewodzie podlaskiemu i podkanclerzowi litewskiemu, żonatemu trzykrotnie: z Katarzyną Ludwiką Sapieżanką (1718-1779) herbu Lis, Teklą Rozalią ks. Radziwiłł (1703-1747) herbu Trąby i Aleksandrą ks. Czartoryską (1730-1798) herbu Pogoń Litewska.

Elewacja ogrodowa pałacu

Rezydencją Sapiehów w Lejpunach był drewniany, dwukondygnacyjny dwór, zbudowany na planie prostokąta, prawdopodobnie z alkierzami w narożach, nakryty wysokim, łamanym dachem, zwieńczonym trzema kopułami ozdobionymi, podobnie jak szczyty dachu, mosiężnymi kulami. Okien we dworze było 54, te na parterze zaopatrzono w okiennice ozdobione kwiatami i Lisem – herbem Sapiehów. Lis widniał również na drzwiach i piecach ogrzewających pomieszczenia.  Główne drzwi wejściowe prowadziły z ganku do sieni z podłogą ułożoną z cegieł. Na parterze znajdowało się 9 pomieszczeń; wśród nich była duża jadalnia o 11 oknach. Podobnie rozmieszczone były pomieszczenia na piętrze. Znajdująca się nad jadalnią sala balowa miała 12 okien.

Korpus główny pałacu od frontu

Dwaj bracia Sapiehowie, biskup pomocniczy wileński i podkanclerzy litewski zakończyli ponad dwustuletnie władanie Sapiehów lejpuńskim majątkiem, sprzedając go w 1742 roku księciu Michałowi Józefowi Massalskiemu (1697-1768), herbu własnego, hetmanowi wielkiemu litewskiemu, żonatemu z księżną Franciszką Ogińską (1690-1750) herbu Oginiec. Po jego śmierci dobra te odziedziczył Ignacy Jakub Massalski (1726-1794), najmłodszy syn księcia Michała, biskup wileński, pierwszy prezes Komisji Edukacji Narodowej, późniejszy współtwórca konfederacji targowickiej, posiadający również wspaniałą rezydencję w Werkach pod Wilnem. Przyjął on również obowiązek, narzucony testamentem ojca, spłaty swojego rodzeństwa, złożonego z 3 braci i 3 sióstr. Kiedy w 1779 roku jego bratanica, Helena Apolonia (1763-1815), córka  Józefa Adriana (1726-1765), podskarbiego nadwornego litewskiego, wychodziła za mąż za księcia Karola Józefa Emanuela de Ligne i prawdopodobnie potrzebne były pieniądze na posag, biskup Massalski sprzedał Lejpuny po znacznie zaniżonej cenie kanonikowi kapituły wileńskiej, Antoniemu Kruszewskiemu, który zapisał je swojemu bratankowi, noszącemu takie same jak i on imię, Antoniemu Kruszewskiemu (1783-1873) herbu Awdaniec, przyszłemu marszałkowi szlachty sejneńskiej, ożenionemu później z Laurencją Teresą Wawrzyną Abłamowiczówną (1810-1900) herbu Awdaniec.

Elewacja ogrodowa korpusu głównego

Gdy Antoni Kruszewski stał się właścicielem Lejpun, drewniany dwór Sapiehów nie nadawał się już do zamieszkania. Zamówił więc u architekta Jego Królewskiej Mości, profesora Akademii Wileńskiej i kapitana buławy polnej Wielkiego Księstwa Litewskiego, Marcina Knackfussa (1740-1803) projekt murowanego pałacu. Według założenia pierwotnego pałacowa budowla miała być trzyczęściowa, złożona z korpusu głównego i dwóch bocznych pawilonów, połączonych ze sobą i ustawionych w jednej linii. Coś jednak przeszkodziło w realizacji tego projektu i pawilon zachodni nie powstał. Zbudowano natomiast z cegieł na planie prostokąta dziewięcioosiowy korpus główny. Jego trzyosiową część środkową podwyższono o jedną kondygnację, dwie boczne części, również trzyosiowe, były parterowe. Przed piętrową częścią środkową znalazł się od frontu portyk w wielkim porządku, z czterema toskańskimi kolumnami postawionymi na kwadratowych bazach, dźwigającymi belkowanie z fryzem zawierającym tryglify i metopy, a nad nim trójkątny fronton z półkolistym okienkiem, otoczony kroksztynami. Od strony ogrodu część podwyższona o jedną kondygnację została poszerzona do pięciu osi, a portyk przed nią zawierał sześć toskańskich kolumn, stojących bezpośrednio na wąskim tarasie, a nie na bazach jak w portyku frontowym. Parterowe części boczne były już tylko dwuosiowe.

Pawilon boczny

Dwukondygnacyjny pawilon boczny postawiono po stronie wschodniej i połączono go z korpusem głównym galerią z dużą liczbą okien, wykorzystywaną nie tylko jako korytarz łączący obie części pałacu, ale również jako ogród zimowy. Czteroosiowe elewacje boczne pawilonu pozbawione były jakichkolwiek ozdób. Trzyosiową elewację, zarówno frontową, jak i ogrodową, poprzedzał portyk. Jego cztery toskańskie kolumny w wielkim porządku, stojące na kwadratowych bazach podpierały identyczne belkowanie i trójkątny przyczółek, jak w portyku przed elewacją frontową korpusu głównego.  Cały pałac pokryto dachem gontowym – dwuspadowym nad pawilonem bocznym i częścią dwukondygnacyjną korpusu głównego oraz naczółkowym nad skrzydłami parterowymi.

Portyk przed elewacją ogrodową korpusu głównego	Portyk przed pawilonem bocznym

Jak wyglądały pałacowe wnętrza, tego nie wiemy. Roman Aftanazy w swoich „Dziejach rezydencji…” podaje jedynie, iż salon główny (sala balowa?) zajmował prawdopodobnie cały środek traktu ogrodowego z przylegającym do niego portykiem sześciokolumnowym. Na piętrze znajdowały się pokoje mieszkalne i gościnne, przy czym wszystkie one wyposażone były w oszklone drzwi wychodzące na otoczone w delikatny deseń kutą żelazną balustradą balkony. Tylko tyle możemy dowiedzieć się o pierwotnych pomieszczeniach pałacu . W późniejszych latach były one z pewnością kilkakrotnie przebudowywane, zwłaszcza w czasach już nam współczesnych.

Pałacowy park

Pałac otaczał 6-hektarowy park krajobrazowy, dochodzący do niewielkiego jeziora. Rosły w nim drzewa rodzime, a więc lipy, topole-osiki, graby, czarne olchy, sosny, świerki, dęby i kasztanowce. Te ostatnie obrzeżały parkową aleję. Przed elewacją frontową i ogrodową pałacu urządzono dwa duże gazony. Poza granicami parku leżały sady owocowe, a w czasach Sapiehów łączył się on z kilkudziesięciohektarowym zwierzyńcem, rozciągającym się wzdłuż brzegów rzeczki Siejry.

Po śmierci Antoniego Kruszewskiego, marszałka szlachty powiatu sejneńskiego, majątek lejpuński, liczący wówczas 2400 ha ziemi ornej i drugie tyle lasów, pastwisk, nieużytków i jezior, wystawiony został na licytację. Nabył go zięć marszałka, ożeniony z jego córką Teofilą, Aleksander O’Rourke (1845-1908),  aby po kilku latach sprzedać go rodzinie Kaszyców. Mimo że majątek ten był rozległy i uprzemysłowiony, nie przynosił widocznie spodziewanych dochodów, bowiem Kaszycowie sprzedali go wkrótce Kowalewskim, a ci równie szybko pozbyli się go na rzecz Piotra Balińskiego. On również nie był usatysfakcjonowany dochodami płynącymi z gospodarowania na nim i sprzedał go Doria-Dernałowiczom, którzy byli jego właścicielami do 1923 roku. W tymże roku na podstawie dekretu wydanego przez rząd litewski majątek lejpuński został rozparcelowany.  

Oficyna	Dom mieszkalny dla fornali

Podczas II wojny światowej pałac nie został zniszczony, do naszych czasów przetrwała też oficyna stojąca w jednej linii z pałacem oraz dwukondygnacyjny, nieotynkowany, zbudowany z kamienia i cegły budynek mieszkalny, przeznaczony niegdyś dla fornali. Oficyna mieści obecnie regionalne muzeum krajoznawczo-etnograficzne, pałac zaś był użytkowany przez Instytut Melioracji. Kiedy oglądaliśmy go w sierpniu 2012 roku, wyglądał jakby był opuszczony, ale w trakcie remontu niespiesznie prowadzonego. Ograniczył się on wówczas głównie do okien. Część z nich już wymieniono na modne obecnie uchylno-rozwieralne, jednopołaciowe okna, szpetnie kontrastujące z klasycystyczną architekturą budynku. Pozostałą większość natomiast zabito deskami i dyktą. Wyraźnie widać było, że brakuję tu troskliwego gospodarza, przestrzegającego zasady obowiązujące podczas renowacji zabytkowych budowli. W następnych latach remont prowadzony był znacznie intensywniej i w 2015 roku został zakończony. Obecnie w dawnej ziemiańskiej rezydencji mieści się szkoła podstawowa, biblioteka i muzeum etnograficzne.