Historia żmudzkiego miasteczka Sałamiestis (o współczesnej litewskiej nazwie Salamiestis, a polskiej - Sołomieść), leżącego na prawym brzegu rzeki Pyvesy, dopływu Muszy, zaczyna się w drugiej połowie XVI wieku. Założył je Jerzy Ościk (Jurgis Astikas, 1530-1579) herbu Trąby, pierwszy wojewoda mścisławski (1566-1578) i wojewoda smoleński (1578-1579), i nazwał je Naujamiestis (Nowomieście), co w późniejszych latach spowodowało wiele błędnych interpretacji w pracach historyków, bowiem inne Nowomieście istniało również w powiecie wiłkomirskim, w pobliżu Upity.
Po śmierci Jerzego Ościka Stefan Batory nadał Naujamiestis, czyli dzisiejszą Sołomieść, w dniu 6 grudnia 1580 roku za zasługi bojowe Krzysztofowi Mikołajowi Radziwiłłowi (1547-1603) herbu Trąby, zwanemu "Piorun", wojewodzie wileńskiemu, a później hetmanowi wielkiemu litewskiemu. Był on czterokrotnie żonaty - po raz pierwszy z Katarzyną Anną Sobek z Sulejowa (1551-1576) herbu Brochwicz, po raz drugi z księżną Katarzyną Elżbietą Ostrogską (1560-1579) herbu własnego, po raz trzeci z Katarzyną Tęczyńską z Morawicy (1544-1592) herbu Topór i po raz czwarty z Elżbietą ks. Ostrogską (1560-1599). Syn z trzeciego małżeństwa (z Katarzyną Tęczyńską), Krzysztof Radziwiłł II (1585-1640), hetman polny i wielki litewski, kasztelan wileński, starosta bystrzycki, mohylowski, sejwejski i żyżmorski oraz wojewoda wileński, żonaty z Anną Kiszkówną z Ciechanowca (1587-1642) herbu Dąbrowa, odziedziczył w 1604 roku Sołomieść oraz kilka innych majątków.
Krzysztof Radziwiłł "Piorun" i jego syn, Krzysztof Radziwiłł II rezydowali na stałe w birżańskim zamku, więc nie zbudowali sobie siedziby w Sołomieściu. Istniał tam zapewne jakiś drewniany dworek, w którym mieszkał zarządca sołomiejskiego majątku. Natomiast z pewnością za sprawą Krzysztofa Radziwiłła "Pioruna" został w 1595 roku wzniesiony w Sołomieściu pierwszy kościół. Był to protestancki zbór, jako że birżańscy Radziwiłłowie należeli do kościoła ewangelicko-reformowanego. Pierwszą świątynię katolicką zbudowano w Sołomieściu w 1690 roku, ale wkrótce strawił ją pożar.
Drewniany kościół p.w. NMP wzniesiony w 1818 r. |
W 1775 roku sołomiejskie włości nabył - prawdopodobnie od Karola "Panie Kochanku" Radziwiłła - Michał Tadeusz hr. Morykoni (1720-1788) herbu własnego (Morykoni), podkomorzy wiłkomirski, starosta bolnicki i pomuski, wicemarszałek Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego, poseł województwa wileńskiego na sejm konwokacyjny 1764 roku, kawaler Orderu Świętego Stanisława w 1777 roku, żonaty od 1747 roku z Katarzyną Todwenówną (1730-?), podkomorzycówną derpską. Po nim przejął go jego jedyny syn, Józef hr. Morykoni (1750 -1811), podstarości wiłkomirski, który podczas insurekcji kościuszkowskiej wystawił własnym sumptem oddział jazdy. W sierpniu 1794 roku wziął udział w wyprawie Michała Ogińskiego na Inflanty, a po upadku powstania na Litwie i wyjeździe Ogińskiego do Warszawy, objął dowództwo nad oddziałem, poprowadził go pod Warszawę, by walczyć tam z Rosjanami. Ożenił się w 1780 roku z Konstancją Szadurską (1760-?) herbu Ciołek, która spowodowała, że w 1818 roku stanął znowu w Sołomieściu drewniany kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny. Rok później hrabiowska rodzina Morykonich sprzedała sołomiejski majątek Michałowi hr. Tyszkiewiczowi-Łohojskiemu (1761-1839) herbu Leliwa, żonatemu z Joanną Karp z Rykiowa (1771-1816) herbu własnego.
Murowany kościół p.w. św. Antoniego Padewskiego zbudowany w 1820 r. |
Już w 1820 roku Tyszkiewiczowie ufundowali nowy kościół katolicki p.w. św. Antoniego Padewskiego, tym razem murowany, który podobnie jak kościół drewniany wzniesiony przez Morykonich przetrwał do naszych czasów.
Dwór zbudowany przez Tyszkiewiczów |
Oni też zbudowali siedzibę dworską istniejącą również dzisiaj. Jest to budynek parterowy, wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta, pokryty gładkim dachem dwuspadowym z naczółkami, z jedenastoosiową elewacją frontową, przed którą stanął portyk, przypominający raczej ganek, którego cztery kolumny dźwigają trójkątny fronton.
Portyk i główne wejście do dworu |
Trójkątne nadokienniki, wyraźne obramienia okien, bonie narożne oraz po cztery pionowe pasy boni zdobią elewację frontową i ogrodową.
Elewacja boczna i ogrodowa |
Tyszkiewiczowie wznieśli też do roku 1850 kilka budynków gospodarczych, takich jak gorzelnia, browar, stodoła, wiatrak, stajnie, spichlerze, które do naszych czasów przetrwały tylko w postaci ruin. Sołomiejski majątek należał do Tyszkiewiczów do roku 1923. Później został rozparcelowany na podstawie zarządzonej przez litewskie władze reformy rolnej. W latach 1927-1940 we dworze mieściła się niższa szkoła rolnicza dla dziewcząt.
Ruiny zabudowań gospodarczych |
W czasie II wojny światowej dwór nie został uszkodzony. Dawny majątek Radziwiłłów, Morykonich i Tyszkiewiczów stał się sowchozem, obejmującym grunty o powierzchni 915 hektarów. We dworze mieściła się przez pewien czas administracja sowchozu, a potem stał on pusty, aż w 1960 roku zorganizowano w nim szkołę podstawową. Obecnie mieści się w nim regionalny ośrodek kultury.