Na ziemi żmudzkiej, na obrzeżu wsi Pašilėnai, w pobliżu miejsca, gdzie rzeczka Aunuwa wpada do Windawy (lit. Venta), stoi neogotycki pałac. Wprawdzie opuszczony i zdewastowany, ale o takiej architektonicznej urodzie, że nie można obok niego przejść obojętnie. 

Pałac Czapskich od frontu

Zbudował go w 1840 roku Adolf hr. Czapski, marszałek szlachty guberni kowieńskiej, ówczesny właściciel dóbr Berżany, których powierzchnia przekraczała 5 tysięcy hektarów. Nie wiemy, kto był projektantem pierwotnej budowli, wiadomo natomiast, że w latach 1885-1887 dokonano jej przebudowy według projektu niemieckiego architekta, Konrada Lorenza. Właścicielem Berżan był wtenczas Stanisław hr. Czapski, syn Adolfa.

Dzięki wieży pałac widziany jest z oddali

Pałac, który przetrwał do naszych czasów, ma bardzo zróżnicowaną bryłę. W oczy rzuca się przede wszystkim, widoczna już z daleka, czterokondygnacyjna, kwadratowa wieża, zwieńczona krenelażem, z czterema nadwieszonymi na narożach sterczynowymi wieżyczkami.

Wieża z głównym wejściem do pałacu

Każda kondygnacja wygląda inaczej. Na parterze znajdują się wgłębnie umieszczone główne drzwi wejściowe, zamknięte ostrołukiem. Na obu bocznych ścianach parteru znalazło się po parze okien zamkniętych ostrymi łukami. Ponad nimi na piętrze umieszczono po dwa małe, prostokątne okna, natomiast na ścianie frontowej znalazł miejsce ponad zablendowanym oknem kartusz herbowy, a na nim "Leliwa" Czapskich i "Nałęcz" Gorskich.

Kartusz z herbem Leliwa i Nałęcz

Na trzeciej kondygnacji widzimy na każdej z czterech ścian po dwa duże okna prostokątne, a na czwartej - po trzy okna zamknięte ostrymi łukami. Lewe skrzydło w części dwukondygnacyjnej, przylegającej bezpośrednio do wieży, ma dwa ryzality.

Ryzalit ze szczytem trójkątnym	Ryzalit zakończony szczytem poziomym

Bliższy wieży, mieszczący salę balową, zakończony został szczytem poziomym, dalszy, w którym znajdował się salon, otrzymał szczyt trójkątny. Dalszą, parterową część lewego skrzydła zajmowała oranżeria.

Oranżeria

Prawe skrzydło jest cofnięte w stosunku do wieży. Posiada jeden ryzalit, oddzielony parterowym, dwuosiowym segmentem od piętrowej, jednoosiowej części połączonej z wieżą. Ryzalit flankują wieloboczne wieżyczki ze sterczynami, a zamyka go poziomy krenelaż. Jedno duże okno na parterze i trzy małe na piętrze zamknięte są ostrymi łukami. Prawe skrzydło kończy się dwuosiowym, parterowym segmentem, którego elewacja szczytowa jest trzyosiowa, z narożnikami w formie wielobocznych wieżyczek zwieńczonych sterczynami. Elewację tę zamyka skośny, a w osi głównej poziomy krenelaż.

Elewacja szczytowa prawego skrzydła

Wygląd zewnętrzny pałacu niewiele zmienił się od czasów, gdy był siedzibą Czapskich. Natomiast po dawnych wnętrzach właściwie nic nie pozostało. Trudno nawet domyśleć się, jak one pierwotnie wyglądały. Pobieżny ich opis można znaleźć w III tomie Dziejów rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej Romana Aftanazego. Pomieszczenia reprezentacyjne, a przede wszystkim sala balowa, salon i jadalnia wyróżniały się szczególnie bogatym wystrojem. Ogrzewały je marmurowe kominki, a oświetlały wieloświecowe kinkiety i żyrandole wykonane z mosiądzu, pozłacanego drewna lub poroży łosi. Kafelki posadzek ułożono w wyszukane mozaiki, a różnobarwny parkiet tworzył podłogi drewniane. Drzwi i okna miały bogato dekorowane obramienia, a sufity, jeśli nie były ozdobione sztukaterią, to pokryte drewnianą boazerią w formie kasetonów. Szczególnie wykwintnie prezentowała się sala balowa, której nadano styl neogotycki. Jej sklepiony sufit, wykonany z drewna dębowego, podpierały dębowe wsporniki, ozdobione skrzydlatymi amorkami. Między jego żebrami znalazły się płaskorzeźbione ornamenty. Na obu ścianach węższych zamocowano balkony z misternie cyzelowanymi balustradami, na których wyrzeźbiono w drewnie herby właścicieli. Na jednym balkonie widniał "Nałęcz", na drugim - "Leliwa". Herby te umieszczono także na zwieńczeniach obramienia drzwi. Na ścianach wisiały obrazy, ale najcenniejsze z nich, przedstawiające członków rodziny Czapskich i Gorskich znalazły się w jadalni. Tam też, nad kominkiem, umieszczono portret króla Augusta II Mocnego.

Okna sali	balowej

Umeblowanie neogotyckiej sali balowej było również w stylu neogotyckim, natomiast meble znajdujące się w innych reprezentacyjnych pomieszczeniach były starszej daty. W pałacu mieściła się również mała zbrojownia, wypełniona bronią zabytkową, oraz biblioteka. Trzymano w niej - oprócz księgozbioru, kolekcji pasów słuckich i cennych numizmatów - rodowe pamiątki oraz archiwum berżańskiej linii rodziny Gorskich, w którym rarytasem były listy carycy Katarzyny II do kasztelana żmudzkiego, Michała Gorskiego, władającego w drugiej połowie XVIII wieku Berżanami.

Elewacja ogrodowa

Pierwszymi znanymi właścicielami berżańskich włości byli Szemiothowie. W 1636 roku Wacław Szemioth (1610-?) herbu Łabędź, żonaty z Katarzyną z Karpiów (1620-?) herbu własnego, sprzedał Berżany staroście orleńskiemu, Wilhelmowi Korffowi z Krzyżborga (1604-1669) herbu własnego, żonatemu z Marią Elżbietą von Schwerin (1606-1645). Przez ponad sto lat Korffowie gospodarzyli w Berżanach. W 1776 roku były one już w rękach Michała Gorskiego (1717-1776) herbu Nałęcz, żonatego z Teresą Nagurską (1710-1752), który w testamencie przekazał je trzeciemu z kolei synowi, Stanisławowi Augustowi (1745-?), żonatemu z Anną Niemirowicz Szczyttówną (1767-1796) herbu Jastrzębiec. Po śmierci Stanisława Augusta majątek przejął jego młodszy brat, Ludwik (1749-1815), żonaty po raz pierwszy z Konstancją Odachowską (1750-?) herbu Nałęcz, a po raz drugi z Kunegundą Karoliną Billewiczówną (1770-1840) herbu Mogiła. Syn z tego drugiego małżeństwa, Hipolit (1791-1836), żonaty z Barbarą Szemiothówną (1803-1899) był ostatnim z Gorskich właścicielem Berżan, bowiem przekazał je jako posag córce Stanisławie (1820-1878), a ta, wychodząc za mąż za Adolfa Czapskiego (1820-1883) herbu Leliwa, wniosła ten majątek do rodziny Czapskich. Ich syn Stanisław Czapski (1860-1922), żonaty z Jadwigą Marią hr. Potulicką (1866-1943) herbu Grzymała, przejął po śmierci ojca berżańskie włości i zaczął je intensywnie rozbudowywać.

Stajnia

Na wzniesienie nowych budynków gospodarczych musiał jednak zaciągnąć bankowe pożyczki, a gdy nie mógł ich w terminie zwrócić, doszło w roku 1903 do licytacji majątku. Wówczas z pomocą pospieszył książę Michał Mikołaj Ogiński z Płungian z tej racji, że żona jego brata, Bogdana Michała z Retowa, Maria Gabriela hr. Potulicka z Więcborga, była krewną żony Stanisława Czapskiego, Jadwigi Marii hr. Potulickiej też z Więcborga. Chcąc zatem pomóc swoim dalekim kuzynom, wykupił długi Stanisława Czapskiego, stając się niejako dziedzicem Berżan, a ich dotychczasowego właściciela uczynił zarządcą swoich własnych włości.
Stanisław hr. Czapski zmarł w 1922 roku i majątkiem zarządzała owdowiała Jadwiga Maria hr. Czapska.

Brama wjazdowa	Pozostałości parku

W 1926 roku władze powstałego po I wojnie światowej niepodległego państwa litewskiego rozparcelowały berżańskie dobra, pozostawiając byłej właścicielce jedynie 80 hektarów, które w 1940 roku zostały całkowicie skonfiskowane.

Zabudowania gospodarcze

W czasie II wojny światowej pałac został zniszczony, ale po wojnie odbudowany i przeznaczony na potrzeby kołchozu, który przejął dawny majątek Czapskich. Kiedy kołchozy na Litwie zlikwidowano, pałac opustoszał i w takim stanie zastaliśmy go w sierpniu 2015 roku. Prawdopodobnie jest on obecnie własnością prywatną.