W odległości 9 kilometrów na zachód od Lubartowa i 26 km na północ od Lublina leży wieś Kozłówka. Na jej północnym krańcu, za rzeczką Parysówką znajduje się zespół pałacowo-parkowy Zamoyskich. 

Pałac Zamoyskich w Kozłówce - widok z podjazdu

Kozłówka istniała już w XVI wieku, ale nazywała się wówczas Kozielkowa Wola. Jeszcze w tym samym stuleciu nazwę tę skrócono na Kozielkowa, a w początkach XVII wieku zamieniono na Kozłówkę. Kozłówka i okoliczne ziemie wchodziły w skład wielkich dóbr ziemskich, które w tym pierwszym okresie należały do Andrzeja Tęczyńskiego (1380-1414) herbu Topór, kasztelana krakowskiego, żonatego z Anną Gorayską (?-1424) herbu Korczak. Ich córka, Anna Tęczyńska (1400-1453), wniosła je do rodziny Oleśnickich, wychodząc za mąż za Jana "Głowacza" Oleśnickiego (1400-1460) herbu Dębno, wojewodę sandomierskiego. Kolejnymi właścicielami tych włości byli: syn Jana "Głowacza", Jan Oleśnicki ( 1430-1482), starosta sandomierski, żonaty z Katarzyną Zbąską z Kurowa, a następnie jego syn, a wnuk Jana "Głowacza", również Jan (1480-1532), wojewoda lubelski. Ten ostatni Jan Oleśnicki był czterokrotnie żonaty. Ostatnią żoną została Anna Hubert-Odnowska (1480-1544) herbu własnego i ona odziedziczyła po śmierci męża jego majątek. Ponieważ Anna i Jan Oleśniccy nie pozostawili potomka, drogą jakichś nieznanych nam transakcji ich majątek przeszedł w ręce kasztelana poznańskiego, Andrzeja Górki  (1500-1551) herbu Łodzia. Po nim właścicielami tych ziem byli w latach 1570-1620 Szamotulscy. Pierwszym z nich był Dobrogost Bonawentura Świdwa-Szamotulski z Szamotuł (1519-1557) herbu Nałęcz, a drugim jego syn, Jan Świdwa-Szamotulski (1560-?), którego jedyna córka, Katarzyna Beata (1602-?), wychodząc za mąż za Piotra Daniłowicza (1598-1645) herbu Sas, starosty parczewskiego, wyżgrodzkiego i krzemienieckiego, wniosła mu otrzymane jako posag dobra.

Elewacja frontowa korpusu głównego

Piotr i Katarzyna Beata Daniłowiczowie mieli jedną córkę, Helenę Urszulę (1629-1669), która czterokrotnie wychodziła za mąż, wnosząc każdemu małżonkowi w wianie odziedziczony majątek. Pierwszym z nich był Jacek Kokoszka-Michałowski (1615-1662) herbu Jasieńczyk, stolnik różański, ostatnim Samuel Jerzy Prażmowski (1631-1688) herbu Belina, wojewoda płocki. W początkach XVIII wieku włości, w skład których wchodziła Kozłówka, należały do Michała ks. Puzyny (1664-1723) herbu Oginiec, pisarza wielkiego litewskiego,  żonatego z Zofią Potocką (1700-1729) herbu Pilawa (Srebrna), a następnie do podsętkowej lubelskiej, Jadwigi Niemyskiej, spowinowaconej z księciem Michałem Puzyną, która przekazała je swojej prawnuczce, Tekli Pepłowskiej.

Elewacja ogrodowa

Tekla Pepłowska (1710-1774) herbu Gozdawa wniosła ten majątek Michałowi Bielińskiemu (1690-1746) herbu Junosza, wojewodzie chełmińskiemu, staroście sztumskiemu i kowalewskiemu, podskarbiemu ziemi pruskiej, poślubiając go w 1739 r. Michał Bieliński chciał osiąść na stałe w Kozłówce, a że nie istniała w niej żadna siedziba dworska, postanowił zbudować tam odpowiednią rezydencję. W tym celu zaangażował znanego architekta, Józefa Fontanę, który nie tylko zaprojektował pałac, ale kierował również jego budową. W 1742 r. stanęła na planie wydłużonego prostokąta budowla dwukondygnacyjna, trzynastoosiowa, nakryta wysokim, łamanym dachem. Zarówno w elewacji frontowej, jak i ogrodowej znalazły się po trzy ryzality: środkowe były trójosiowe, skrajne - dwuosiowe. Pięcioosiowe elewacje boczne otrzymały również trójosiowe ryzality. Liczne dekoracyjne detale podkreśliły barokowy styl pałacu. Po śmierci Michała i Tekli Bielińskich pałac i majątek kozłowiecki odziedziczył ich syn, Franciszek Onufry (1742-1809), generał major wojsk koronnych i pisarz wielki koronny, by w 1799 roku sprzedać je Aleksandrowi Augustowi hr. Zamoyskiemu (1773-1800) herbu Jelita, XI ordynatowi na Zamościu, żonatemu z Marianną Granowską (1774-1846) herbu Leliwa.

Putta zdobiące	elewacje boczne

Po przedwczesnej śmierci Aleksandra Zamoyskiego Kozłówka stała się własnością jego siostry, Anny z Zamoyskich Sapieżyny (1771-1859), która w 1836 r. sprzedała ją swojemu bratankowi, Janowi hr. Zamoyskiemu (1802-1879), ożenionemu w lipcu 1843 r. z hrabianką Anną Mycielską (1818-1859) herbu Dołęga. Nowy właściciel pomieszkiwał w kozłowieckim pałacu, sprowadził do niego nowe meble i obrazy, ale na stałe w Kozłówce nie osiadł. W 1870 r. oddał ten majątek niejako w prezencie przedślubnym swojemu synowi Konstantemu, który po kilkuletnim pobycie we Francji wrócił do kraju i pojmował właśnie za żonę (30.08.1870 r.) hrabiankę Anielę Potocką (1850-1917) herbu Pilawa (Złota).

Herb Zamoyskich Jelita na bramie wjazdowej

Konstanty hr. Zamoyski (1846-1923) osiadł na stałe w Kozłówce i postanowił powiększyć pałac. W latach 1899-1914 trwała jego rozbudowa. Do narożników elewacji frontowej dobudowano dwie czworoboczne, trzykondygnacyjne wieże, przykryte neobarokowymi hełmami, zwieńczonymi latarniami i ozdobionymi czterema lukarnami. Przed elewacją frontową stanął portyk, którego trzy arkady wspierały taras otoczony tralkową balustradą, a cztery kolumny korynckie dźwigały belkowanie i trójkątny szczyt z herbem Zamoyskich "Jelita".

Ryzalit na osi w elewacji ogrodowej

Środkowy ryzalit w elewacji ogrodowej zwieńczony został trójkątnym szczytem, w którego polu umieszczono wśród stylizowanych liści dwie tarcze z herbami "Jelita" Zamoyskich i "Pilawa" Potockich. Przed tym ryzalitem zbudowano dość obszerny taras z efektownymi schodami, prowadzącymi do ogrodu. Przed elewacjami bocznymi powstały również tarasy, ale wzniesione na arkadach i otoczone tralkowymi balustradami, na których pojawiły się po trzy grupy złożone z trzech puttów żeliwnych pomalowanych na biało. Dziedziniec otoczony został jeszcze poprzednio ze wszystkich stron budynkami. W części gospodarczej stajnią i wozownią, w części pałacowej kordegardą, oficyną kuchenną i teatralnią od południa, a od północy drugą kordegardą, oficyną i kaplicą. Konstanty Zamoyski polecił połączyć wszystkie budynki ze sobą i z pałacem krótkimi odcinkami faliście wyłamanego muru oraz podwyższyć kordegardy o jedną kondygnację. Przekomponowano też park i powiększono go o bażantarnię. 

Fontanna w ogrodzie pałacowym

Dzięki staraniom Konstantego Zamoyskiego w 1903 r. została utworzona na mocy ukazu carskiego ordynacja kozłowiecka o powierzchni 7650 hektarów. W jej skład weszło osiem folwarków, cztery nadleśnictwa, tartak, dwie cegielnie i trzy młyny. A gdy umarł bezpotomnie w 1923, majątek kozłowiecki odziedziczył jego stryjeczny brat, Adam Michał hr. Zamoyski (1873-1940), żonaty z Marią Pelagią hr. Potocką (1878-1930) herbu Pilawa (Srebrna). Chociaż został II ordynatem na Kozłówce, zamieszkał w warszawskiej rezydencji na Foksal, a Kozłówkę odwiedzał tylko kilka razy w roku. Po jego śmierci ordynatem III został jego najstarszy syn, Aleksander Leszek (1898-1961), który w maju 1925 r. poślubił Jadwigę Brzozowską (1908-1998) herbu Belina. 

	Pałacowe komnaty

 Podczas II wojny światowej pałac nie został zniszczony, ale jego właściciel został aresztowany przez Gestapo i wywieziony do obozu koncentracyjnego w Auschwitz, a później przeniesiony do Dachau. Żona z trójką dzieci pozostała w Kozłówce, by w 1944 r. przenieść się do Warszawy, zabierając ze sobą wiele dzieł sztuki i cennych obrazów, które zostały zniszczone podczas Powstania Warszawskiego. Aleksander Leszek Zamoyski przeżył obozy koncentracyjne i po wojnie połączył się z żoną i dziećmi, by w 1948 r. wyemigrować do Kanady.

Pokój	biblioteczny

Tymczasem ich rezydencja została upaństwowiona i w listopadzie 1944 r. urządzono w niej pierwsze na terenach wyzwolonych muzeum. Po 10 latach zlikwidowano je, by zamiast niego utworzyć Centralną Składnicę Muzealną Ministerstwa Kultury i Sztuki, której zadaniem było między innymi przekazywanie dzieł sztuki urzędom państwowym i różnym muzeom. W 1977 r. reaktywowano muzeum, które w 1992 r. przyjęło nazwę "Muzeum Zamoyskich w Kozłówce". Jego zbiory zawierają bez mała 18 tysięcy eksponatów, wśród których około 13300 pochodzi ze zbiorów Zamoyskich, głównie z kolekcji Konstantego Zamoyskiego. Znalazły się wśród nich liczne obrazy i rzeźby, meble, lustra w wyszukanych ramach, lampy, świeczniki, XIX-wieczne portrety, księgozbiór liczący 7300 tomów, w tym 620 starodruków, a także około 5000 listów i dokumentów Zamoyskich, prawie 1900 zabytkowych fotografii oraz nieco ponad 1500 rolek z nagraniami muzyki klasycznej do odtworzenia na pianoli i organoli. Odrestaurowane wnętrza zachwycają mnóstwem obrazów w pozłacanych ramach, marmurowymi kominkami i piecami z ozdobnymi kaflami, sztukateriami neoregencyjnymi i neorokokowymi, sufitami z fasetami i zwisającymi z nich wspaniałymi żyrandolami, barokowymi meblami, marmurowymi schodami, z neorokokową balustradą kutą z żelaza.

	Eksponaty muzealne

W dawnej wozowni urządzono Galerię Sztuki Socrealizmu, unikatową nie tylko w Polsce, ale i w skali Europy, liczącą ponad półtora tysiąca eksponatów, wśród których można zobaczyć popiersia Lenina i Bieruta, a więc tych osobników, którzy doprowadzili do tego, że Zamoyscy musieli opuścić Kozłówkę.

Aleja w parku pałacowym