Czemierniki to duża, gminna wieś, będąca nawet niegdyś miastem, otoczona z trzech stron rzeką Tyśmienicą. Pierwsze wzmianki o niej pochodzą z 1325 roku, kiedy była już siedzibą parafii i należała do rycerskiego rodu Dembińskich. W pierwszych latach XV wieku jest już własnością Adama Charlęskiego z Charlęża herbu Bończa, a w 1420 roku jego córka Jachna wnosi ją jako wiano do rodziny Drobotów, wychodząc za mąż za Jana Drobota. W latach 1457-1488 Czemierniki należały do syna Jachny i Jana Drobotów, Jana Drobotka (Drobota). Przez pewien okres współwłaścicielami tego majątku byli Andrzej i Mikołaj Drobotowie, prawdopodobnie bracia Jana.

W 1509 roku właścicielem Czemiernik jest hetman wielki koronny i kasztelan krakowski, Mikołaj Firlej z Dąbrowicy (1460-1526) herbu Lewart, żonaty z  Anną Mielecką (1460-?) herbu Gryf. W tym samym roku wystarał się u króla Zygmunta Starego o lokację miasta na prawie magdeburskim na gruntach leżących w pobliżu istniejącej już wsi. Kolejnym dziedzicem już miasta Czemierniki został w 1526 roku najstarszy syn Mikołaja i Anny Firlejów, Piotr (1480-1553), wojewoda ruski, kasztelan chełmski, starosta lubelski, radomski i kazimierski, żonaty z Katarzyną Tęczyńską z Morawicy (1480-1540) herbu Topór, a następnie syn Piotra i Katarzyny, Jan (1521-1574), dworzanin królewski, wojewoda bełzki, krakowski i lubelski, żonaty trzykrotnie. Po raz pierwszy ożenił się z Zofią Bonarówną (1520-1563) herbu Bonarowa i miał z nią trzech synów i cztery córki. Po jej śmierci wziął za żonę Zofię Dzikównę z Cerewii (1544-1568), która urodziła mu jedną córkę, Annę, wydaną za mąż za sekretarza króla Stefana Batorego, Jana Zbigniewa Ossolińskiego. Zofia z Dzików Firlejowa zmarła w wieku 24 lat. Dwa lata po jej śmierci Jan Firlej ożenił się po raz trzeci, tym razem z Barbarą Mniszech (1540-1580) herbu Kończyc, z którą miał jednego syna, Henryka.

Pallazzo in fortezza w Czemiernikach

Henryk Firlej ( 1574-1626) został duchownym i piął się dość szybko po szczeblach kariery kościelnej. W 1616 roku został biskupem łuckim, a rok później biskupem płockim, a w 1624 roku - arcybiskupem gnieźnieńskim i prymasem Polski. Chociaż Czemierniki położone były w dość dużej odległości od Łucka, Płocka czy Gniezna, tam postanowił zbudować swoją rezydencję. Powstała ona w latach 1615-1622  jako pallazzo in fortezza, czyli pałac otoczony murami obronnymi. Już w 1625 roku schronił się w nim król Zygmunt III Waza, z żoną Konstancją, córką Anną Katarzyną i całym dworem, ale nie przed wojskiem nieprzyjacielskim, lecz przed morowym powietrzem, które nawiedziło wówczas Kraków. Przed wojskiem obronił się czermienicki pałac nieco później - podczas potopu szwedzkiego. Szwedzi szturmowali go  bezskutecznie, chociaż załoga nie była zbyt liczna. 

Fragment murów obronnych

Na planie prostokąta zbliżonego do kwadratu wzniesiono dwukondygnacyjną budowlę, wymurowaną z czerwonej cegły i pokrytą tynkiem. Wysoki cokół ukrył obszerne piwnice. Łamany dach zasłonięty został przez attykę, dobudowaną znacznie później.

Fronton pałacu

Fronton pałacu siedmioosiowy, podobnie jak elewacja przeciwległa, skierowany został na wschód. Obie elewacje boczne - sześcioosiowe. Wszystkie cztery naroża pokryły bonie, zarówno na parterze, jak i piętrze. Duże drzwi wejściowe, zamknięte półkoliście usytuowano w osi elewacji frontowej. Przed nimi zbudowano mały taras, z którego można było zejść rozbieżnymi, dziewięciostopniowymi schodami, obrzeżonymi dość wysokim murkiem. Po obu bokach drzwi znalazły się porte-fenêtre, również zamknięte półkoliście, oflankowane pilastrami toskańskimi.

Tablice umieszczone nad wejściem do pałacu

Ponad drzwiami wmurowano czarną, marmurową tablicę, z napisem łacińskim, który głosił, że w pałacu tym przebywał w roku 1624 król Zygmunt III, z żoną Konstancją Austriaczką i córką Anną Katarzyną. Nad nią umieszczono - 200 lat później - znacznie mniejszą tablicę, z napisem w języku polskim: "Firlej postawił, czas zrujnował, Wincenty hr. Krasiński restaurował, pod zarządem Józefa Kotarbińskiego roku 1852". 

Elewacja boczna pałacu

Cały budynek otoczył wydatny gzyms międzykondygnacyjny przykryty dachówkowym daszkiem, pod którym biegł dorycki fryz z tryglifami. Gzyms poddachowy otrzymał znacznie szerszy fryz, z pilasterkami i sześcioma okulusami w każdej elewacji. Parter otrzymał duże okna prostokątne, z prostymi nadokiennikami, pod którymi znalazły się płyciny z reliefowymi motywami roślinnymi. Na piętrze wykonano również prostokątne okna, ale wyraźnie mniejsze od tych na parterze, z wyjątkiem trzech dużych, kwadratowych okien usytuowanych nad drzwiami wejściowymi. Takie same okna znalazły się również po przeciwnej stronie, w trzech środkowych osiach. Przez drzwi wejściowe wchodziło się do obszernego westybulu, poprzedzonego trójprzęsłową, otwartą loggią, ze schodami prowadzącymi na piętro. Pomieszczenia na parterze miały układ symetryczny, amfiladowy. Dominowały dwupokojowe apartamenty z garderobami. Na drugiej kondygnacji rozkład pomieszczeń był taki sam jak na parterze. Nad westybulem znalazła się obszerna sala - prawdopodobnie bawialnia.

Pałac widziany od strony stawu

Pałac zbudowano na brzegu dużego stawu, a od strony lądu otoczono go fosą. Całe założenie pałacowe opasano murami obronnymi z czerwonej cegły. Znalazły się w nich cztery bastiony posiadające, podobnie jak kurtyny, strzelnice. Pełniły one dobrze swoją funkcję. Przekonali się o tym Szwedzi, którzy w 1657 roku próbowali bezskutecznie zdobyć ufortyfikowany czemiernicki pałac. Wjazd na dziedziniec pałacowy prowadził przez budynek bramny, zachowany do dzisiaj, a znajdujący się przy bastionie południowo-zachodnim. W obrębie obronnych murów sprowadzeni z Flandrii ogrodnicy założyli ogród uważany wówczas za najpiękniejszy w Polsce. 

Budynek bramny i mury forteczne

Po śmierci prymasa Polski, Henryka Firleja, jego bratanek, Jan Firlej, stał się właścicielem Czemiernik. Nie wniósł on nic nowego do odziedziczonej rezydencji. Prawdopodobnie to on sprzedał tę posiadłość Janowi III Sobieskiemu, a król przekazał ją synowi Jakubowi. Królewicz Jakub Ludwik Sobieski (1667-1737) herbu Janina, ożeniony w 1691 roku z Jadwigą Elżbietą Wittelsbach (1673-1722) nie przeprowadził istotnych zmian w czemiernickim założeniu pałacowym, natomiast zasłużył się mieszkańcom Czemiernik, zwalniając ich z płacenia czynszów, świadczenia jakichkolwiek usług przez rzemieślników na rzecz dworu, pozwolił Żydom budować domy w mieście i przekazał im pewien obszar miejskiego terenu na kirkut.

Tablica przypominająca Henryka Firleja z okresu, gdy był biskupem płockim

W 1719 roku Stefan Rycht Humięcki z Humięcina (1670-1736) herbu Junosza, wojewoda podolski, żonaty po raz pierwszy z Konstancją Heleną Lipską (1660-1701) herbu Łada, a po raz drugi z Katarzyną Krosnowską (1680-1731) herbu Junosza, nabył Czemierniki od królewicza Jakuba Ludwika Sobieskiego. Odziedziczyli je jego dwaj synowie z drugiego małżeństwa, Ignacy (1716-1752) starosta bracławski i Józef (1720-1754) starosta gajewski i wisznieński, a po ich śmierci córka Stefana, Izabela (1700-1783), która wychodząc za mąż za Jana Małachowskiego (1698-1762) herbu Nałęcz wniosła Czemierniki do hrabiowskiej rodziny Małachowskich. Jej syn, Stanisław Bartłomiej Małachowski (1736-1809), marszałek konfederacji Korony Królestwa Polskiego i marszałek Sejmu Czteroletniego, prezes Senatu Księstwa Warszawskiego, ożenił się najpierw z Urszulą Hutten-Czapską (1743-1782) herbu Leliwa, a po jej śmierci z jej młodszą siostrą, Konstancją Hutten-Czapską (1750-1791), której pierwszym mężem był książę Dominik Radziwiłł (1754-1798). Ani z pierwszą, ani z drugą żoną Stanisław Bartłomiej Małachowski nie doczekał się potomstwa, więc część Czemiernik zapisał w testamencie Marii Urszuli Radziwiłł, córce swojej drugiej żony i jej pierwszego męża - Dominika ks. Radziwiłła. Drugą zaś część przekazał swojej siostrze Mariannie Teresie (1739-?), która w lipcu 1764 roku wyszła za mąż za Jana Kazimierza Steckiego Olechnowicza (1730-1820) herbu Radwan i miała z nim trzech synów. Najmłodszy z nich, Karol (1770-1815) ożenił się z Marią Morsztyn (1774-1812) herbu Leliwa i miał z nią jedynie córkę, Aleksandrę (1796-1864), zwaną "uroczą Olesią", która otrzymała jako posag część czemiernickiego majątku i wniosła ją do rodziny Radziwiłłów, wychodząc w 1815 roku za mąż za Michała Gedeona Radziwiłła (1778-1850). W ten sposób całe dobra czemiernickie stały się własnością Radziwiłłów. Nie zamieszkali oni jednak w Czemiernikach, mieli bowiem swoje rezydencje w innych miejscowościach.

We wrześniu 1803 roku Maria Urszula Radziwiłłówna (1779-1822) wyszła za mąż za generała wojsk polskich, hrabiego Wincentego Korwin-Krasińskiego (1783-1858) herbu Ślepowron i w 1812 roku urodziła Zygmunta Napoleona Stanisława Krasińskiego, słynnego w przyszłości poetę, polskiego "trzeciego wieszcza". Po jej śmierci Wincenty Korwin-Krasiński w 1850 roku odkupił drugą część czemiernickiego majątku i dwa lata później przeprowadził gruntowny remont pałacu. Polecił wznieść wysoką, pełną attykę, z ostrołukowymi niszami neogotyckimi, okalającą cały dach, a w pałacowych komnatach wstawić ozdobne drzwi i zbudować z czarnego marmuru kominki, i przeznaczył ten pałac, jak i cały majątek dla jedynego syna. 

Zygmunt Napoleon Stanisław Krasiński (1812-1859) ożenił się w lipcu 1843 roku z hrabianką Elizą Branicką (1820-1876) herbu Korczak, z którą miał dwóch synów i dwie córki. Starsza z córek, Maria Beatrix (1850-1884), otrzymała majątek czemiernicki jako posag. W kwietniu 1877 roku wyszła za mąż za hrabiego Edwarda Aleksandra Raczyńskiego (1847-1926) herbu Nałęcz. Ich jedyny syn, Karol Roger Zygmunt (1878-1946), ożeniony z księżną Stefanią Hortensją Taidą Światopełk-Czetwertyńską (1879-1948) herbu Pogoń Ruska, odziedziczył Czemierniki i był właścicielem tego majątku do wybuchu II wojny światowej. Nie zajmował się nim jednak zbytnio, będąc posiadaczem dóbr o powierzchni 12620 hektarów, porozrzucanych w różnych częściach Polski. 

Resztki parku

Działania wojenne nie uszkodziły pałacu, zajęli go niemieccy okupanci, a wycofując się, zabrali ze sobą najcenniejsze wyposażenie. Po zakończeniu wojny przez pewien czas stacjonowało w nim wojsko polskie, a później znalazł się w posiadaniu miejscowego PGR. W pałacu miał też siedzibę - do września 2002 roku - Państwowy Ośrodek Szkolno-Wychowawczy. W tym czasie spadkobiercy ostatniego przedwojennego właściciela czemiernickiego majątku poczęli ubiegać się o odzyskanie należnych im włości. Po wielu latach ich starania zakończyły się dla nich pomyślnie. Całe założenie pałacowe jest więc teraz własnością prywatną. Można je zwiedzać po wykupieniu biletów wstępu, ale sam pałac jest niedostępny. Nie wiemy, jakie będzie jego przeznaczenie, ale jakie by nie było, konieczna jest najpierw kapitalna renowacja.