W 1865 roku Ewald Hasbach, jeden z pierwszych białostockich fabrykantów, zbudował w Dojlidach, na wydzierżawionym od Aleksandra Kruzenszterna placu, tkalnię sukna będącą zaczątkiem dużej fabryki włókienniczej. Rozwijała się ona – jak na ówczesne czasy – dość szybko i w latach osiemdziesiątych drewniane budynki fabryczne zostały zastąpione murowanymi, a w miejscu zwanym „Strażą Dojlidzką”, w pobliżu młyńskiego stawu na rzece Białej, stanęła willa w otoczeniu zabudowań gospodarczych.
Pałac Hasbacha w wiosennej szacie |
W marcu 1891 roku dzierżawiony dotychczas teren wykupił od Zofii Rüdigerowej syn Ewalda, Artur Hasbach, i zajął się dalszą rozbudową fabryki. Ponieważ przynosiła ona coraz większe dochody, niewielka willa, wzniesiona w stylu toskańskiego neorenesansu, w której mieszkał Artur Hasbach z żoną Eugenią, okazała się wkrótce zbyt mało reprezentacyjna. Powiększono ją w latach 1905-1907 przez dobudowanie od strony północnej i południowej dwóch ryzalitów z wieżami oraz dodanie piętra pokrytego mansardowym dachem z lukarnami. Zarówno wieżę południową, kolistą, jak i północną, ośmioboczną, nakryły ostroboczne hełmy z iglicami. W ten sposób powstał pałacyk w stylu będącym mieszaniną neorenesansu francuskiego, niderlandzkiego i toskańskiego, z dużą ilością secesyjnych elementów dekorujących wnętrza.
Elewacja południowa |
Wokół pałacu założono ozdobny ogród, wykorzystując do jego kompozycji krzewy i drzewa obrzeżające istniejący wcześniej w tym miejscu warzywnik Rüdigerów i dokonując nowych nasadzeń – głównie świerków, żywotników i jaśminów. Brukowany podjazd, otaczający klomb z grupą wiązów pośrodku, wykonano przed elewacją południową, przed północną zaś znalazł się gazon obsadzony krzewami i obwiedziony żwirową ścieżką. Całość ograniczała od wschodu i północy aleja lipowa i topolowa, a od zachodu i południa luźno rosnące grupy różnych drzew i krzewów.
Elewacja wschodnia |
Po wybuchu I wojny światowej władze carskie poleciły rozebrać maszyny włókiennicze i wywieźć je do Rosji. Pojechał za nimi Artur Hasbach, aby cały czas mieć nad nimi pieczę. Podczas działań wojennych większość budynków fabrycznych uległa zniszczeniu. Ocalał natomiast pałac, w którym zamieszkali Niemcy i uruchomili w jednej z najmniej zniszczonych hal wytwórnię dykty. Wraz z końcem wojny wrócił do Białegostoku Artur Hasbach i odzyskał swój majątek. Przez pewien czas próbował jeszcze uruchomić produkcję włókienniczą, ale od lutego 1921 roku działała już tylko „Fabryka Dykt A. Hasbacha”.
Początkowo nowy asortyment wytwarzanego produktu nie przysparzał Hasbachowi żadnych kłopotów. Do kryzysu doszło natomiast na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych. Zaleganie z wypłatami dla robotników i niepłacenie podatków doprowadziło do ogłoszenia upadłości. Zarówno fabryka, jak i pałac przeszły na własność państwa.
Po wybuchu II wojny światowej Hasbachowie przenieśli się do Komorowa pod Warszawą, a stamtąd do Berlina, gdzie w 1940 roku Artur Hasbach zmarł. Tymczasem sowieci uruchomili fabrykę, której kadra kierownicza ulokowała się w pałacu, urządzając w nim również świetlicę i bufet.
Kiedy Niemcy wypędzili z Białegostoku sowietów, do pałacu wprowadził się syn Artura, Sergiusz Hasbach, by kierować fabryką, będącą pod administracją niemiecką. W czerwcu 1944 roku wycofujący się okupanci podłożyli ogień pod budynki fabryczne, pałac natomiast pozostawili nietknięty. W czasie działań wojennych znajdował się w nim szpital. Zaraz po zakończeniu wojny fabryka została upaństwowiona, odbudowana i nazwana Państwową Fabryką Sklejek w Dojlidach Fabrycznych.
Wieża południowa | Wieża północna |
Wiosną 1947 roku dyrekcja fabryki przekazała pałac Komitetowi Wojewódzkiemu Polskiej Partii Socjalistycznej na siedzibę Wojewódzkiej Szkoły Partyjnej PPS. Po roku dołączyła do niej Wojewódzka Szkoła Partyjna PPR. Później, począwszy od 1953 roku, mieścił się w nim Ośrodek Szkolenia Kadr Rolniczych. W 1957 roku budynek pałacowy ponownie stał się własnością fabryki sklejek. Urządzono w nim wówczas ponad 20 mieszkań dla pracowników, wygospodarowano kilka pomieszczeń na przedszkole i urząd pocztowy, przez pewien okres mieściła się tam również przychodnia lekarska i żłobek.
W 1969 roku pałac opustoszał, bowiem tak został przez użytkowników zdewastowany, iż przebywanie w nim groziło katastrofą. W 1974 roku przejął go Ośrodek Sportu, Turystyki i Wypoczynku, aby adaptować na hotel dla zagranicznych turystów. Nic jednak z tego nie wyszło i w kwietniu 1976 roku nieformalnym właścicielem pałacu stał się Oddział Przedsiębiorstwa Państwowego Pracownie Konserwacji Zabytków do spółki z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków i Biurem Badań i Dokumentacji Zabytków. W sierpniu tego samego roku rozpoczął się generalny remont budynku za pieniądze uzyskane z Wydziału Kultury Urzędu Wojewódzkiego w Białymstoku. Chociaż odbudowa nie został zakończona, instytucje te wprowadziły się do pałacu w latach 1980-1981.
Lukarna | Fragment pieca stojącego w hallu |
W lipcu 1993 roku Pracownie Konserwacji Zabytków zrezygnowały z dalszego korzystania z pałacu i zarząd nad nim przejął samodzielnie Wojewódzki Konserwator Zabytków, prowadząc w dalszym ciągu jego remont. Aby obniżyć koszt eksploatacji i zdobyć fundusze na dalszą renowację, część pałacowych pomieszczeń została wydzierżawiona różnym instytucjom. Sala kominkowa i główny hall, tworzące najbardziej reprezentacyjną część parteru, zostały odstąpione Podlaskiemu Klubowi Biznesu. Na podobnych zasadach korzystało z pomieszczeń na piętrze Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, Przedsiębiorstwo Usług Kartograficznych D’orokart i kilka prywatnych firm zajmujących się konserwacją zabytków, utworzonych przez dawnych pracowników PKZ. W pałacu znalazł również siedzibę Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego, Podlaskie Centrum Zdrowia Publicznego, Białostockie Towarzystwo Naukowe z cenną biblioteką oraz redakcja kwartalnika „Białostocczyzna”. Mimo stałych kłopotów finansowych prace remontowo-konserwacyjne posuwały się naprzód i z początkiem XXI wieku pałac odzyskał swój pierwotny zewnętrzny wygląd. Obecnie oprócz Podlaskiego Klubu Biznesu i Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków mieści się w nim Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska i Oddział Terenowy Narodowego Instytutu Dziedzictwa.